नेपालमा वर्षेनी हजारौं बालबालिका किन बेपत्ता भइरहेका छन् ?

बालबालिका हराउने क्रम बढ्दै गएपछि नेपालका हरेक समुदाय चिन्तित छन् । आफ्ना छोराछोरीलाई श्रम र यौन शोषणका लागि बेचबिखनमा परेको उनीहरू डराउँछन्।

सरकारी बाल संरक्षण निकाय राष्ट्रिय बालअधिकार परिषद् (एनआरसीआर) का अनुसार नेपालमा दैनिक औसतमा छ जना बालबालिका बेपत्ता हुने गरेको छ । यद्यपि ती मध्ये दुई तिहाइ अन्ततः फेला पर्छन्, एक तिहाइको ठेगाना पत्ता लगाउन सकिँदैन। NRCR को तथ्याङ्क अनुसार जुलाई 2006 देखि जुलाई 2022 सम्म कम्तिमा 36,612 बालबालिका बेपत्ता भएको रिपोर्ट गरिएको छ। तीमध्ये कूल २३,२५९ पछि फेला परे पनि करिब ३६ प्रतिशत अर्थात १३ हजार ३५३ बालबालिका अझै बेपत्ता छन् । बेपत्ता बालबालिकामध्ये १६ जना मृत फेला परेका छन् वा फेला परेपछि मृत्यु भएका छन् ।

यमन युद्धमा अहिलेसम्म ११ हजारभन्दा बढी बालबालिका मारिएका वा घाइते भएका छन् ।

जुलाई २०२१ र जुलाई २०२२ को बीचमा कम्तिमा ४,६४६ बालबालिका हराएको रिपोर्ट गरिएको छ। जसमध्ये बालिकाको संख्या ३ हजार ४ सय ३१ थियो । बेपत्ता बालबालिकामध्ये ४ हजार २६९ फेला परे पनि ३ सय ७७ बालबालिका अझै बेपत्ता छन् । जसमध्ये ९० केटा र २८७ केटी छन् ।

हिमालयको काखमा रहेको यो देशका जनतामा नाबालिग बालबालिकालाई बन्धक श्रम वा यौन शोषणका लागि बेचबिखन गर्ने भन्ने चिन्ता बढ्दै गएको छ । नेपालमा १८ वर्ष मुनिका व्यक्तिलाई नाबालिग मानिन्छ । देशको कुल तीन करोड जनसङ्ख्यामध्ये ४० प्रतिशत नाबालिग छन् ।

सबैभन्दा प्रभावित केटीहरू

राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगको २०१९ को प्रतिवेदनअनुसार मुलुकमा करिब ३५ हजार मानिस मानव तस्करको सिकार भएका छन् । जसमध्ये १५ हजार पुरुष, १५ हजार महिला र करिब ५ हजार नाबालिग थिए ।

NHRC सदस्य लिली थापाले DW लाई बताइन् कि बेपत्ता बालबालिकालाई बन्धक श्रम वा यौन शोषणका लागि बेचबिखन गरिएको हुन सक्ने सम्भावना बढी छ। बेपत्ता बालबालिकामा धेरै नाबालिग बालिका पनि परेका छन् । ‘काठमाडौं जस्ता ठूला सहरमा धेरै बालबालिका रहेको बताइएको छ उनीहरूले राम्रो शिक्षाको लागि आफ्नो घर छोडे, तर होटल, रेस्टुरेन्ट वा घरहरूमा नोकरको रूपमा काम गर्ने सम्भावना बढी छ। धेरै बालबालिका कामको खोजीमा भारत गएका भए पनि उनीहरूले आफ्नो परिवारसँग कहिल्यै सम्पर्क गरेका छैनन्।

एनएचआरसीका अनुसार सीमापार तस्करहरूले प्रायः गरिब परिवारका बालबालिकालाई लक्षित गरी यौन शोषणका लागि भारतको रेड-लाइट क्षेत्रमा पठाउँछन्।

नेपाल प्रहरीका प्रवक्ता टेकप्रसाद राईले बेपत्ता बालबालिकामध्ये केहीलाई इँटा भट्टा, होटल, रेष्टुरेन्ट र डान्सबारमा काम गराउने सम्भावना रहेको बताए ।

जर्मन अस्पतालहरूमा बिरामी बच्चाहरूको लागि ठाउँ छैन

“नेपाल प्रहरीले भारतमा पनि हराएका नाबालिग र बेचबिखनमा परेका महिलाको खोजीमा अनुसन्धान गरिरहेको छ, तर बेपत्ता बालबालिकामध्ये कति जना मानव बेचबिखनका शिकार भएका छन् भन्ने तथ्याङ्क हामीसँग छैन,” राईले DW लाई भने।

अंग काट्ने प्रयोजनका लागि कतिपय बालबालिकाको तस्करी पनि हुने गरेको राईले बताए तर यस्ता घटना विरलै हुने गरेका छन् । उनले भने, ‘पर्यटनको बहानामा अन्य धेरै देशहरू, विशेषगरी अफ्रिका र खाडी मुलुकमा तस्करी हुने गरेको छ ।

एनसीआरसीका रामबहादुर चन्दले हालैका वर्षहरूमा केटीहरूको सिकार हुने घटनामा तीव्र वृद्धि भएको DW लाई बताए। पछिल्लो १६ वर्षमा बेपत्ता भएका ३६ हजार ६१२ बालबालिकामध्ये ६० प्रतिशतभन्दा बढी अर्थात २१ हजार ९४६ बालिका थिए । पछिल्लो पाँच वर्षमा बेपत्ता भएका १६ हजार ७ सय ८५ नाबालिगमध्ये ७१ प्रतिशत अर्थात् ११ हजार ९१६ बालिका थिए ।

चन्दले भने, “बेपत्ता भएका बालिकाहरूमध्ये करिब ७० प्रतिशत १४ वर्ष वा सोभन्दा माथिका छन्।”

बढ्दो मुद्दालाई नियन्त्रण गर्ने प्रयासमा सरकार

नेपालका चर्चित मानवअधिकारकर्मी मोहना अन्सारीका अनुसार देशमा जसरी बालबालिका हराउने घटना बढ्दै गएको छ, त्यसले बालबालिका खोज्न सरकारले चासो नदेखाएको देखाउँछ । बेपत्ता बालबालिकाको वास्तविक संख्या धेरै हुन सक्छ, त्यहाँ हुन सक्छ  कतिपय मुद्दा दर्ता नभएको हुनसक्छ भने अर्कोतर्फ प्रहरी प्रवक्ता राई यस कुरामा सहमत देखिँदैनन् । उनी भन्छन्, ‘नेपालमा बेपत्ता बालबालिकाको संख्या आधिकारिक तथ्यांकभन्दा ‘धेरै कम’ हुन सक्छ। “जब बच्चा बेपत्ता हुन्छ, हामीलाई सूचित गरिन्छ,” उनले ड्युच वेलेलाई भने। तर उनी फेला परेपछि परिवारका सदस्यले हामीलाई जानकारी दिएनन् । जसका कारण बालबालिका हराउनेको संख्या बढी देखिन्छ । यसो नभएको खण्डमा बेपत्ता बालबालिकाको खोजी गर्न प्रतिवेदन दिएर पनि पटकपटक अनुरोध गरिन्थ्यो । महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयका प्रवक्ता यमलाल भुसालले नेपालबाट बेपत्ता भएका बालबालिका कहाँ जाँदैछन् वा यसको पछाडि कसको हात छ भन्ने प्रष्ट जवाफ आफूसँग नभएको बताए ।

भुसालका अनुसार सरकारले बालबालिका हराउनेका बढ्दो घटनालाई न्यूनीकरण गर्न नीति तथा योजना तर्जुमा गरिरहेको छ ।

“हामी विद्यमान नीतिहरूको समीक्षा गर्दै नयाँ नीतिहरू तर्जुमा गर्दैछौं। साथै, बेपत्ता बालबालिकाको खोजी गर्न विभिन्न निकायहरूबीच राम्रो समन्वय गर्नका लागि धेरै कार्ययोजनाहरू कार्यान्वयन भइरहेका छन्,” उनले DW लाई भने।